مادرِ خطّهایِ مصوِت‌نويسِ جهانِ امروز خطِ‌ّ يوناني است که راهِ مصوِت‌نويسي را به رویِ جهانيان گشود.
رُميان مدتِ کوتاهی پس از يونانيان با سرمشق گرفتن از ايشان الفبایِ رُميايي (لاتين) را به وجود آوردند که کاربُردش جهان‌گير است.
در دورانِ پس‌ازميلاد هم در شرق، ايرانيان خطِ‌ّ اوِستايي را __که کامل‌ترين خطِ‌ّ مصوِت‌نويس است__ آفريدند و دو ملتِ ساکنِ قفقاز، يعنی ارمنيان و گُرجي‌ها، دو الفبایِ مصوِت‌نويسِ ويژه‌یِ خود را ابداع کردند و شمارِ خطّهایِ مصوِت‌نويسِ موجود در جهان را به چهار رسانيدند.
در دورانِ معاصر هم هر کس خواهانِ خطِ‌ّ مصوِت‌نويس بوده، با ايجادِ تغييراتی در الفبایِ رُميايي نيازش را بر‌آورده است.
در اين ميان از ملت‌هايی که خطّشان برگرفته از خطِ‌ّ فارسي‌ـ‌عربي است فقط در سه مورد بی آن که خطّشان را عوض کنند آن را، با افزودنِ چند نويسه‌يی که موردِ نیازشان بوده، مصوِت‌نويس کرده اند. اين مردمان عبارت اند از اويغوريان و کُردان و کَشميريان.
اگر ما هم از آنان سرمشق بگيريم و شش نويسه برایِ مصوِتها را به خطِ‌ّ کنونی اضافه کنيم چهارمي خواهيم شد.
آن‌چه در پِی می‌‌آيد سرگذشتِ کوتاهی است از چهار خطِ‌ّ مصوِت‌نويس (یا الف‌‌بایي) و يک خطِ‌ّ ابجدنويس يا بی‌مصوِت؛ اين چهار خط به‌ترتيب عبارت اند از يوناني و رُميايي و ارمني و گُرجي و عبري.
الفبایِ يوناني (ελληνικά)
زبانِ يوناني برایِ نخستين بار در موکنای (Mycenae) با خطّی نوشته شد که نام‌اش را Linear B گذاشته اند و بينِ ۱۵۰۰ و ۱۲۰۰ پيش‌ازميلاد به کار می‌رفته است. اين گونه‌یِ يوناني را با نامِ موکنایي (Mycenaean) هم می‌شناسند.
خطِ‌ّ ديگری هم در کرت شناسایي شده که آن را هجانويسِ قبرسي (Cypriot syllabary) می‌نامند، این خطّ تا حدودِ ۳۰۰ پيش‌ازميلاد برایِ نوشتنِ گونه‌هایِ محلي‌یِ زبانِ يوناني به کار می‌رفته است.
آغازِ دورانِ مصوِت‌نويسي
الفبايی که امروز با نامِ «يوناني» شناخته می‌شود در حدودِ سالِ ۷۵۰ پيش‌ازميلاد به وجود آمد. اين خطّ شکلِ تغييريافته‌يی بود از الفبایِ کنعاني/فنيقي. ترتيب و نامِ حروفِ اين الفبا همانندِ خطِ‌ّ فنيقي است، اما معنایِ واژههایِ کنعاني‌يی که حرفِ اول‌شان نمايشِ صدایِ نويسه بود به فراموشي سپرده شده است، مثلاً «آلفا» برآمده از «الف»ِ کنعاني به معنایِ «گاو» است و «بتا» از «بِت» بر آمده که یعنی «خانه»، اما اسم‌هایِ حروفِ يوناني به اين معناها نیستند.
يونانيان پس از پذيرفتنِ الفبایِ فنيقي برایِ تطبيق دادنِ آن با زبانِ خودشان، نويسه‌یِ برخی از صامِت‌هایِ فنيقي را که در يوناني همانندِ صامِت نداشتند به مصوِت‌هایِ يوناني اختصاص دادند؛ به اين ترتيب:
«يُذ»ِ فنيقي شد iota) I)یِ يوناني؛
«واو»ِ فنيقي شد upsilon) Y)ِ يوناني؛
«الف»ِ فنيقي شد alpha) A)یِ يوناني؛
«عين»ِ فنيقي شد omikron) O)ِ يوناني؛
«ه»یِ فنيقي شد epsilon) E)ِ يوناني؛
چند نويسه‌یِ تازه‌‌یِ زیر را هم خودِ يونانيان ابداع کردند و بر الفبایِ خودشان افزودند:
(Φ(phi و (Χ(chi و (Ψ(psi
در نتيجه برایِ نخستين‌بار در جهان الفبايی پديد آمد که هم مصوِت‌نويس است هم صامِت‌نگار.
در آغاز، در هرکدام از شهرهایِ يونان روايتی محلي از اين الفبا به کار رفت. اين گونه‌هایِ محلي __که epichoric ناميده می‌شدند__ را می‌توان به سه گروهِ سبز و آبي و قرمز بخش کرد. الفبایِ امروزِ يوناني از گروهِ آبي برآمده است…
در آغازِ سده‌یِ چهارمِ پيش‌ازميلاد الف‌‌با‌‌‌‌هایِ موسوم به epichoric جایِ خود را به الفبایِ ايوني‌یِ شرقي دادند. حروفِ بزرگ در يوناني‌یِ امروز تقريباً همانندِ الفبایِ ايوني اند. حروفِ کوچک برایِ نخستين‌بار در ۸۰۰ ميلادي از خطِ‌ّ دست‌نويسِ بيزانسي گرفته شده است.
ويژه‌گي‌هایِ خطِ‌ّ یوناني:
گونه: مصوِت‌نويس؛
جهت: در آغاز يک سطر از راست به چپ و سطرِ پس از آن چپ به راست؛ از حدودِ ۵۰۰ پ.م. فقط از چپ به راست؛
کاربُرد: نوشتنِ متنهایِ یوناني.
نکته‌‌ها:
در آغاز، این خطّ نشانه‌‌هایی هم برایِ نمایشِ جایِ تکيه‌یِ واژه و موقعِ نفس‌گيري داشت که بر رویِ حروف نوشته می‌شد و حدودِ سالِ ۲۰۰ پ.م. برقرار شده بود؛ این نشانههایِ اضافي در سالِ ۱۹۸۲ با فرمانِ رياستِ جمهوري حذف شد.
نويسه‌یِ سيگما شکلِ ويژهيی هم دارد که در پايانِ واژه به کار می‌رود.
الفبایِ باستاني‌یِ يوناني
نخستين الفبایِ مصوِت‌نویسِ تاريخ در حدودِ سالِ ۸۰۰ پيش‌ازميلاد از کتيبه‌يی در کرت برگرفته شد.
اين الفبا، در آغاز، چنان که در تصويرِ زير ديده می‌شود، در سطرِ اول از راست به چپ، و پس از آن در سطرِ پایین‌‌تر از چپ به راست نوشته و خوانده می‌شد؛ اسمِ نويسه‌های‌اش هم کمی با گونه‌هایِ بعدي‌یِ این الفبا متفاوت بود.
گونه‌یِ آتني
مصوِت‌هایِ دوصدايي
نويسه‌هایِ باستاني
عددهایِ يوناني
عددنويسي‌‌یِ يونانياني از ترکیبِ حروفِ زیر با یک‌‌دیگر صورت می‌‌گرفت:
I و D و G و H و N و M و C
همهیِ اين حروف به‌جُز I حرفِ اولِ اسمِ یک عدد بودند، مانندِ
Γέντε (gente) = ۵
Δέκα (Deka) = ۱۰
Ηἑκατόν (Hektaton) = ۱۰۰
Χίλιοι (Khilioi) = ۱/۰۰۰
Μύριον (Myrion) = ۱۰/۰۰۰
این روشِ عددنويسي تا سده‌یِ یکمِ پ.م. به کار می‌رفت.
الفبایِ رُميايي يا لاتين
در دورانِ باستان
قديمي‌ترين کتيبه‌يی که به خطِ‌ّ لاتين به ما رسيده مربوط به سده‌یِ ششمِ پيش‌ازميلاد و شکلِ تغييريافته‌يی از الفبایِ اتروريايي‌یِ (Etruscan) سده‌یِ هفتمِ پ.م. است؛ در اين خطّ نويسه‌هایِ K و Y و Z برایِ نوشتنِ وام‌واژه‌هایِ يوناني از الفبایِ آن زبان برگرفته شده و ديگر نويسه‌ها پابه‌پایِ گسترشِ کاربردِ آن برایِ زبان‌هایِ گوناگون تغيير کرده است.
ويژه‌گي‌ها:
گونه: مصوِت‌نويس؛
جهت: راست به چپ و برگشت[۱] ؛ بعدها چپ به راست؛
کاربُرد: نگارشِ زبانِ لاتيني.
شکلِ آغازين
اين يکی از گونه‌هایِ خطِ‌ّ لاتيني‌یِ باستان است. شکلِ برخی از نويسه‌ها در کتيبه‌ها و متنهایِ گوناگون متفاوت است.
الفبایِ رُمي برایِ نوشتنِ زبان لاتيني
رُميان برایِ نگارشِ زبان لاتيني فقط اين ۲۳ نويسه را به کار می‌بردند:
در آغاز حروفِ کوچک وجود نداشت. نويسه‌هایِ I و V هم دو کاره، يعنی هم مصوِت بودند و هم صامِت. نويسه‌هایِ K و X و Y هم برایِ نوشتنِ واژههایِ يوناني به کار می‌رفت.
سه نويسه‌یِ J و U و W هم بعدها برایِ نوشتنِ زبان‌های غيرِلاتيني به اين الفبا افزوده شد. J گونه‌يی ديگر از I و W شکلِ مکررِ V بود.
شکلِ امروزي‌یِ الفبایِ لاتين
امروز الفبایِ لاتين با در نظر گرفتنِ حروفِ کوچک و عددها، ۵۲ نويسه دارد[۲]. افزون بر اين، نشانههایِ ويژهيی نيز مانندِ & و % و @ در اين خطّ کاربُرد دارند. از اين‌ها گذشته چند نويسه‌یِ زبَرزنجيري __مشابهِ حرکات در فارسي__ و چند نويسه‌یِ ترکيبي هم در زمره‌یِ حروفِ اين الفبا هستند.
حروفِ بزرگ:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
حروفِ کوچک:
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
حروفِ کوچک از رویِ شکلِ دست‌نويسِ حروفِ بزرگ طراحي شده است.
نشانههایِ زبرزنجيري:
در بسياری از زبان‌ها برایِ پر کردنِ جایِ خالي‌یِ آواهايی که در لاتيني وجود نداشته از نشانههایِ زبَرزنجيري استفاده کرده اند [۳]:
نويسه‌هایِ تازه:
نويسه‌هایِ eth و thorn و yogh و wynn در انگيسي‌یِ قديمي و eth و thorn در زبانِ ايسلندي و schwa در ترکي و آذري کاربرد دارند.
حروفِ ترکيبي:
اين حروف از به هم چسبيدنِ چند حرف درست می‌شوند و ازجمله در زبان‌هایِ فرانسوي و آلماني و ايسلندي و کرواتي و هلندي به کار می‌روند.
الفبایِ ارمني
در سده‌یِ چهارمِ ميلادي شاهِ ارمنستان به نامِ ورام‌شاپوه (Վռամշապուհ Vramshapuh) از مِسرُپ ماش‌تُتس (Mesrop Mashtots)، که یکی از ديوانيانِ عالي‌رتبه و دانش‌مندی برجسته بود، خواست که يک الفبایِ تازه برایِ زبانِ ارمني بيافريند. پيش از آن زبانِ ارمني را با خطِ‌ّ ميخي می‌نوشتند که کليسایِ ارمني آن را به‌هيچ‌رو مناسب برایِ متنهایِ مذهبي نمی‌دانست.
ماش‌تُتس برایِ مطالعه‌یِ اصولِ خطّ و نگارش به اسکندريه سفر کرد و در آن‌جا به اين نتيجه رسيد که خطِ‌ّ يوناني از همهیِ خطّهایِ رايج مناسب‌تر است؛ زيرا تقريباً در برابرِ هر آوايی از زبان يک نويسه دارد.
در سالِ ۴۰۵ ميلادي در بازگشت به ارمنستان، برابرِ همين الگو خطّی را ابداع و به شاه تقديم کرد. خطِ‌ّ ابداعي‌یِ او را همه پذيرفتند و در همان سال با به کار گرفتنِ آن به ترجمه‌یِ انجيل به زبانِ ارمني اقدام کردند. چيزی نگذشت آثارِ ديگرِ ادبي هم با اين خطّ نوشته شد.
زبانِ ارمني دو گونه است: شرقي و غربي. ارمني‌یِ شرقي بيش‌تر در خودِ ارمنستان و ناگُرنُ قَره‌باغ و گرجستان و ايران رايج است؛ اما ارمني‌یِ غربي زبانِ ارمني‌هایِ پراکنده در کشورهایِ گوناگون است. اين هر دو گروه کم‌وبيش زبانِ يک‌ديگر را می‌فهمند.
از سده‌یِ ۱۸ تا دهه‌یِ ۱۹۵۰ درحدودِ ۲۰۰۰ کتابِ ترکي با الفبایِ ارمني چاپ شد. در دوره‌یِ عثماني اسنادِ رسمي با خطِ‌ّ ارمني و عربي نوشته می‌شد. بینِ سال‌هایِ ۱۵۲۴ و ۱۶۶۹ آثارِ ادبي‌یِ مسيحيانِ اُرتُدُکس‌مذهبِ قبچاق با خطِ‌ّ ارمني نوشته می‌شد. سايات نُوا شاعرِ نام‌دار، شعرهایِ خود به زبانِ آذري را با خطِ‌ّ ارمني می‌نوشته است. ميانِ سال‌هایِ ۱۹۲۱ و ۱۹۲۸ از خطِ‌ّ ارمني برایِ نوشتنِ زبانِ کردي استفاده می‌شد.
ويژه‌گي‌هایِ اين الفبا:
گونه: مصوِت‌نويس ؛
جهت: چپ به راست؛
کاربُرد: نوشتنِ زبانِ ارمني و پيش از آن ترکي و قبچاقي و کردي؛
تلفظ: وجودِ تفاوتِ اندک ميان تلفظِ حروف در ارمني‌یِ غربي و شرقي؛
ارزشِ عددي: بيش‌ترِ حروف ارزشِ عددي دارند.
الفبایِ ارمني‌یِ شرقي (Արևելահայերեն Arevelahayeren)
الفبایِ ارمني‌یِ غربي (Արեւմտահայերէն Arevmdahayeren)
نشانههایِ نقطه‌گذاري
الفبایِ گُرجي
الفبایِ گُرجي، که گرجيان مخِدرولي (Mkhedrul مخـِدرـٌلـٍ):می‌نامندش، بينِ سده‌هایِ ۱۱ و ۱۳ از يک الفبایِ کهن‌تر به نامِ نوس‌خوري (Nuskhuri نــٌسخـٌرـٍ) برآمده است. مخِدرولي از واژه‌یِ «مخِداري» (مخـِدـًرـٍ) می‌آید به معنایِ «از آنِ اسب‌سوار». خطِ‌ّ نوس‌خوري از الفبايی گرفته شده به نامِ آسُم‌تاورولي (Asomtavruli ئـًسـُمتـًورـٌلـٍ).
در آغاز مخِدرولي برایِ امورِ غيرِمذهبي به کار می‌رفت و در نوشته‌هایِ ديني مخلوطی از دو خطِ‌ّ باستاني استفاده می‌شد؛ تا آن‌که سرانجام نوس‌خوري الفبایِ اصلي‌یِ متنهایِ مذهبي شد و از آسُم‌تاورولي برایِ نوشتنِ عنوان‌ها و حرفِ آغازينِ واژه‌ها به کار رفت. اين روشِ درهم‌آمیزي‌یِ دو خطّ را خطِ‌ّ خوچه‌سي می‌ناميدند.
سرانجام دو خطِ‌ّ قديمي‌تر از عرصه‌یِ کاربُرد خارج و مخِدرولي تنها الفبایِ گرجي شد. باوجودِ اين در نوشته‌هایِ شخصِ زبان‌شناسی به نامِ آکاکي شانيدزه (۱۸۸۷-۱۹۸۷) و آن‌چه در ستايش از او نوشته شده، اسم‌هایِ خاص و نيز حرفِ آغازينِ جمله‌ها با خطِ‌ّ آسُم‌تاورولي نوشته شده است. کوششِ شانيدزه برایِ همه‌گاني کردنِ اين روش به جايی نرسيد.
نخستين استفاده از خطِ‌ّ گرجي در ايتاليا و در سالِ ۱۶۲۹ برایِ چاپِ يک واژه‌نامه‌یِ گرجي به ايتاليايي صورت گرفت. از آن زمان تا کنون تغييراتِ بسيار کمی در اين خطّ انجام شده.
ويژه‌گي‌هایِ اين الفبا:
گونه: مصوِت‌نويس؛
جهت: چپ به راست؛
در متنهایِ چاپي حروف جدا از هم اند اما در نوشتارِ دستي می‌توان آن‌ها را به هم چسپاند.
برایِ عنوانِ مطلب از حروفِ ويژه استفاده می‌شود.
عددها در خطِ گرجي به صورتِ 1، 2، 3… نوشته می‌شوند.
در مخِدرولي ترتيبِ حروف مانندِ الفبایِ یوناني است و حروفی که در يوناني نظير ندارند در پايانِ الفبا می‌آیند.
کاربُرد: خطِ‌ّ گرجي به‌جُز گرجستان در ارمنستان و آذربايجان و ايران و کازاخستان و چند جایِ ديگر به کار می‌رود.
شکلِ نويسه‌ها در الفبایِ مخِدرولي
توضيحات:
حروفِ قرمز ديگر کاربُرد ندارند.
اسم‌هایِ گرجي‌یِ حروف کاربردِ سنتي دارند، از همين رو به جایِ آن‌ها از حروفِ الفبایِ جهاني استفاده می‌شود.
تلفظِ حروفِ گرجي
در فهرستِ زير تلفظِ هريک از حروفِ گرجي با الفبایِ جهاني میانِ [ ] نشان داده شده است.
متنِ نمونه به خطِ گرجي
حرف‌نويسي‌یِ متنِ بالا
Qvela adamiani ibadeba tavisupali da tanasts'ori tavisi ghirsebita da uplebebit. Mat minich'ebuli akvt goneba da sindisi da ertmanetis mimart unda iktseodnen dzmobis sulisk'vetebit
ابجدنویسي
ابجدنویس به خطّی می‌‌گویند که برایِ همهیِ مصوِتها نویسه‌‌یِ مستقل ندارد مانندِ عربي و عبري.
معمولاً نامِ «الفبا» برایِ ابجدنویس‌‌ها به کار نمی‌‌رود.
در دوخطِ‌ّ ابجدنویسِ عربي و عبري سه نویسه‌‌یِ مخصوصِ صامت‌‌ها را برایِ نوشتنِ سه مصوِتِ بلند هم به کار می‌‌گیرند. در این دو خطّ جایِ سه مصوِتِ کوتاه خالي است.
درواقع نوشتنِ سه مصوتِ کوتاه اختیاري و مخصوصِ متنهایِ ويژه است.
خطِ عبري
دو گونه خطّی که در آغاز برایِ نوشتنِ زبانِ عبري به کار رفت بسیار نزديک به خطِ‌ّ فنيقي و مربوط به حدودِ هزاره‌یِ يکمِ پيش‌ازميلاد است.
خطّی را که عبري‌یِ امروزي از آن برآمده عبري‌یِ آغازين يا Proto-Hebrew می‌نامند.
ويژه‌گي‌هایِ اين خطّ:
گونه: از گروه خطّهایِ سامي‌یِ ابجدنويس همانندِ عربي؛
جهت: راست به چپ؛
تعدادِ حروف: ۲۲ صامِت و چند حرفِ پاياني و حرکات؛
کاربُرد: نگارشِ زبانِ عبري و لهجه‌هایِ آن؛
برخی از حروف (مانندِ kaf و mem و nun و fe و tzadi ) يک گونه‌یِ ويژه دارند که در پايانِ واژه نوشته می‌شود.
در عبري نويسه‌یِ ويژهيی برایِ عددها وجود ندارد، از همين رو از عددهایِ لاتين استفاده می‌شود.
مصوِت‌هایِ بلند را با alef و vav و yod می‌نويسند. مصوِت‌هایِ کوتاه را يا اصلاً نمی‌نويسند یا فقط در تورات و شعر و کتاب‌هایِ آموزشي می‌نويسند.
عبري‌یِ امروزي
نويسه‌هایِ ويژه برایِ وام‌واژه‌ها
[۱] مانندِ رفت‌وبرگشتِ گاوآهن هنگامِ شخم.
[۲] در واقع فقط با در نظر گرفتنِ حروفِ کوچک و عددها اين تعداد به ۵۶ می‌رسد.
[۳] مانندِ آن‌چه در فارسي با افزودنِ نويسه‌هایِ پ چ گ ژ به الفبایِ عربي انجام گرفت.